Eind 19e eeuw in de buurt van Fort Frances, Canada

Hoe wij de natuur tot grondstof maakten

Ik ben rooms-katholiek opgevoed. Op de lagere school, toen heette dat nog zo, leerden fraters me hoe ik moest bidden, wat zonde was en dat ik mijn naasten lief moest hebben. De catechismus kon ik foutloos van achteren naar voren opdreunen. Later, op de middelbare school, gaf een priester godsdienstles; hij vertelde ons hoe de vork in de steel zat, met God en de mens als middelpunt.

Zorg hebben voor de ander, betrokkenheid, verdraagzaamheid en empathie, dat zijn waardevolle lessen die ik uit die opvoeding heb meegekregen. Maar pas veel later besefte ik dat mijn opvoeders iets wezenlijks hadden overgeslagen: dat liefde niet bij de mens ophoudt. Dat ook de natuur, de bomen, de rivieren en de dieren ons respect verdienen.

Pas toen ik het beroemde essay van Lynn White Jr., The Historical Roots of Our Ecologic Crisis (1967), las, viel er iets op zijn plaats. White stelde dat onze omgang met de natuur niet zomaar een gevolg is van technologie of economie, maar van onze manier van denken gevormd door het christendom. Eeuwenlang geloofden mensen dat de natuur bezield was: elke bron, berg of boom had een geest. De mens maakte deel uit van dat levende geheel. Maar het christendom “onttoverde” die wereld. De natuur werd iets doods, iets wat we mochten gebruiken.

Een mooi voorbeeld vind ik het ritueel van de Aboriginals rond de heilige berg Uluru (ook bekend als Ayers Rock). Zij beklimmen de berg niet, maar lopen er eerbiedig omheen als teken van verbinding, dankbaarheid en respect voor de aarde en hun voorouders.

White schreef: “Door het heidense animisme te vernietigen heeft het christendom het mogelijk gemaakt de natuur te exploiteren in een sfeer van onverschilligheid jegens de gevoelens van objecten in die natuur.”
Animisme is het geloof dat niet alleen mensen en dieren, maar ook planten, stenen en natuurverschijnselen zoals donder en bliksem een ziel, bewustzijn of levenskracht bezitten.

Ik lees dit niet als kritiek op geloof, maar als een spiegel. Wij verloren onze empathie voor het niet-menselijke. De aarde werd grondstof. Dat zie je terug in de geschiedenis. Toen Europese kolonisten in de zeventiende eeuw aankwamen in Noord-Amerika, zagen ze de bossen niet als levende wezens, maar als hout. Ze kapten, brandden, bouwden. De inheemse volken, die generaties lang in balans met hun omgeving hadden geleefd, werden verdreven. De natuur moest nuttig zijn. Pas toen de bodem uitgeput raakte en de rivieren overstroomden, begonnen we te spreken over bescherming, al bleef ook dat vaak een vorm van beheer, niet van respect of liefde voor de natuur.